Ngày 8/4 vừa qua, cụm từ “học giả Harvard Yenching Institute” (HYI) bất ngờ trở thành tâm điểm trên mạng xã hội và trong giới học thuật Việt Nam. Vậy HYI là gì? “Visiting scholar” (học giả thỉnh giảng) khác gì so với “post-doc” (nghiên cứu sinh sau tiến sĩ)? Liệu chương trình này có liên quan đến Trung Quốc hay không? Bài viết này sẽ giúp bạn làm rõ những thắc mắc trên.
Mục Lục
Hành trình đến với học bổng HYI
Cách đây 21 năm, tôi là giảng viên khoa Kinh tế, Đại học Quốc gia Hà Nội. Thời điểm đó, tôi đã hoàn thành các kỳ thi TOEFL (607 điểm) và GRE (2040 điểm), và đang chuẩn bị hồ sơ để theo học chương trình tiến sĩ (Ph.D.) tại Mỹ.
Những ai từng có ý định du học đều biết chi phí đắt đỏ như thế nào. Lúc đó, tôi không có nhiều nguồn lực tài chính. Việc xin đi du học hoàn toàn phụ thuộc vào việc giành được học bổng.
Thời điểm đó, tôi chỉ tập trung vào việc nộp hồ sơ trực tiếp đến các trường đại học ở Mỹ. Tuy nhiên, tôi hiểu rằng cơ hội được chấp nhận sẽ thấp hơn so với việc có sẵn một nguồn tài trợ tài chính.
Một ngày, tôi thấy thông báo dán trên tường về học bổng đào tạo sau đại học của Harvard Yenching Institute. Sau khi tìm hiểu về HYI, tôi quyết định nộp đơn.
Vài tháng sau, tôi nhận được thông báo từ HYI về buổi phỏng vấn trực tiếp với đại diện của HYI tại văn phòng Đại học Quốc gia Hà Nội.
Tôi đã rất hồi hộp trước buổi phỏng vấn. May mắn thay, tôi đã có cơ hội được GS. Ngô Vĩnh Long hướng dẫn và chuẩn bị kỹ lưỡng về mặt tinh thần cho những cuộc phỏng vấn tương tự.
Người phỏng vấn tôi là giám đốc chương trình học bổng của HYI, một người Mỹ da trắng đứng tuổi. Cuộc phỏng vấn diễn ra trong khoảng một giờ. Câu chuyện diễn ra khá suôn sẻ và tôi không cảm thấy áp lực. Sau khi kết thúc, ông ấy bắt tay tôi và nói rằng kết quả sẽ được thông báo sau vài tháng.
Vào đầu tháng 4 năm 2001, tôi nhận được thư phản hồi từ 5 trong số 6 trường đại học mà tôi đã nộp hồ sơ. Bốn trường đồng ý nhận và tạo điều kiện cho tôi làm thêm để trang trải chi phí. Tuy nhiên, tôi không thực sự hứng thú với những lựa chọn này. Đại học Texas ở Austin (UT-Austin) vẫn chưa trả lời và thời gian chờ đợi đã khá lâu, tôi nghĩ rằng khả năng trượt là rất cao.
Đúng lúc đó, tôi nhận được thư chúc mừng từ HYI. Với sự hỗ trợ tài chính từ HYI và sự giúp đỡ của TS. Nguyễn Quốc Toàn (lúc đó đang là nghiên cứu sinh tại Đại học New York), tôi tự tin liên hệ với UT-Austin. Vài ngày sau, trường gửi thư chấp nhận tôi vào học. Tháng 8 năm 2001, tôi lên đường sang Mỹ du học.
Viện Harvard Yenching nằm trong khuôn viên Đại học Harvard
Harvard Yenching Institute (HYI) là gì?
Harvard Yenching Institute (Viện Harvard Yenching) có trụ sở trong khuôn viên của Đại học Harvard. Giám đốc hiện tại là GS. Elizabeth J. Perry, giáo sư ngành Chính trị của Đại học Harvard.
Hội đồng Quản trị của HYI bao gồm 9 thành viên, với 3 đại diện từ Đại học Harvard, 3 đại diện từ Hội đồng vì Giáo dục sau phổ thông Công giáo tại châu Á (một tổ chức phi chính phủ ở New York, Mỹ) và 3 thành viên độc lập có hiểu biết sâu rộng về châu Á.
HYI không phải là một đơn vị trực thuộc sở hữu của Đại học Harvard. HYI có thể được hiểu là một tổ chức thiện nguyện hoạt động độc lập, có ngân sách riêng. Tuy nhiên, HYI là một phần không thể tách rời của cộng đồng Harvard. Nói một cách đơn giản, HYI là một dự án độc lập mà Harvard tham gia với tư cách là thành viên sáng lập.
HYI không phải là một khoa hay viện đào tạo và không cấp bằng. Trong lịch sử, HYI đã hỗ trợ thành lập Khoa nghiên cứu về ngôn ngữ và văn minh Á Đông của Đại học Harvard, thư viện Harvard Yenching của Đại học Harvard, tạp chí nghiên cứu Harvard Journal of Asiatic Studies và hỗ trợ trực tiếp cho nhiều trường đại học ở Trung Quốc và Ấn Độ.
Tuy nhiên, từ những năm 1950 của thế kỷ XX trở lại đây, HYI tập trung vào việc tài trợ học bổng cho các nghiên cứu sinh tiến sĩ và các giáo viên trẻ thuộc các trường đại học hàng đầu ở Đông và Đông Nam Á để ra nước ngoài nghiên cứu về khoa học xã hội và nhân văn.
Đến nay, hơn 1.200 giảng viên và hơn 600 nghiên cứu sinh đã được HYI hỗ trợ, trong đó, 400 tiến sĩ và thạc sĩ đã tốt nghiệp dưới sự tài trợ của HYI.
Tôi không biết chính xác có bao nhiêu trong số 400 người này là tiến sĩ. Nhưng tôi là một trong số đó, một sản phẩm được đào tạo dưới sự chi trả của HYI.
Cần phải nói rõ rằng, với các chương trình tài trợ này, HYI không trực tiếp đào tạo mà là đơn vị cấp học bổng/ngân sách. Những người nhận tài trợ sẽ học tập và làm việc tại các cơ sở đào tạo khác nhau.
Ví dụ, tôi học và tốt nghiệp từ UT-Austin, nhưng dưới sự tài trợ của HYI. Vì vậy, việc một học giả đi theo diện “visiting scholar” do HYI tài trợ và làm việc trong thời gian này ở Đại học Harvard được ghi vào hồ sơ là “visiting scholar” của Harvard là chuyện hoàn toàn bình thường.
Website của HYI cũng ghi rất rõ: “Chương trình này trao cơ hội cho các giảng viên trẻ trong lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn có 10 tháng nghiên cứu độc lập tại Đại học Harvard”.
Nguồn gốc tài chính của HYI và mối liên hệ với Trung Quốc
HYI là quỹ tín thác công ích được thành lập từ năm 1928 với nguồn tài trợ thuần túy từ tài sản của nhà khoa học Charles Martin Hall, người đã qua đời năm 1914.
Ông Hall là một nhà khoa học, nhà sáng chế, đồng thời là một “đại gia” thời đó với tài sản có được nhờ thành lập công ty luyện kim Alcoa. Công ty này hiện đang niêm yết trên sàn chứng khoán Mỹ.
TS. Trần Vinh Dự
Ông Hall qua đời ở tuổi 51 và không có vợ con thừa kế. Tài sản của ông để lại theo di chúc được dùng cho mục đích thiện nguyện. Harvard Yenching được thành lập dựa hoàn toàn trên nguồn ngân sách đến từ khối tài sản này.
Nhưng tại sao lại là châu Á, đặc biệt là có chữ Yên Kinh (Yenching) nghe có vẻ liên quan đến Trung Quốc?
Ông Charles M. Hall không phải là người châu Á, càng không phải người Trung Quốc và cũng không làm ăn ở Trung Quốc. Viện Harvard Yenching được thành lập sau khi ông qua đời 14 năm.
Chữ Yenching đến từ một người da trắng khác, nhà truyền giáo, nhà giáo dục, TS. John Leighton Stuart (1876-1962). Ông Stuart dành phần lớn cuộc đời ở Trung Quốc để hoạt động truyền đạo Công giáo và làm giáo dục. Có thời, ông còn là Đại sứ của Mỹ tại Trung Quốc (1946 đến giai đoạn nội chiến giữa Đảng Cộng sản và Quốc dân đảng). Stuart được coi là tượng đài trong quan hệ Mỹ – Trung trong giai đoạn lịch sử đó.
Ông cũng là người sáng lập Đại học Yên Kinh (Yenching University), và là chất xúc tác để hình thành Harvard Yenching Institute tại Đại học Harvard năm 1928. Trong giai đoạn đầu, HYI cũng tham gia hỗ trợ trực tiếp Đại học Yên Kinh và 5 trường đại học khác ở Trung Quốc và một trường ở Ấn Độ.
Như vậy, dù có chữ Yên Kinh và có nguồn gốc lịch sử liên quan đến quan hệ Mỹ – Trung từ đầu thế kỷ XX, HYI là quỹ tín thác của Mỹ, hoạt động hoàn toàn từ ngân sách đóng góp dựa trên tài sản của nhà khoa học Charles Martin Hall để lại.
Tôn chỉ mà HYI vận hành là nghiên cứu và hỗ trợ nghiên cứu, xuất bản về văn hóa Trung Hoa, châu Á đại lục, Nhật Bản, Thổ Nhĩ Kỳ, các nước Balkan ở châu Âu bằng cách sáng lập, phát triển, hỗ trợ, duy trì các tổ chức giáo dục hoặc hợp tác và liên kết với các tổ chức giáo dục khác.
Nói cách khác, HYI không hoạt động bằng tiền của Trung Quốc và cũng không hoạt động theo nghị trình của Trung Quốc hay nói cách khác không “thân Trung Quốc” như một số người nhầm tưởng.
So sánh “Visiting Scholars,” “Postdocs” và “Research Fellows”
Nhiều người tranh luận về các khái niệm như “visiting scholars,” “postdocs” và “research fellows.” Cái nào tốt hơn, khác nhau ở điểm nào và có sai sót không khi sử dụng từ này thay cho từ kia?
Câu trả lời ngắn gọn là “visiting scholars,” “postdocs” hay “research fellows” không khác gì nhau ngoài vấn đề đối tượng và thời gian. Cả ba hình thức này đều là các chương trình mà một đơn vị đứng ra cấp ngân quỹ để một cá nhân đến một trường đại học hoặc tổ chức nghiên cứu khác để nghiên cứu hoặc làm việc trong một thời gian nhất định.
Lưu ý rằng cả ba đều không phải là chương trình học và vì thế, đều không cấp bằng. Các học giả tham gia các chương trình này đều có thời gian tự do để nghiên cứu, phối hợp nghiên cứu, hoàn thành các công trình nghiên cứu đang phát triển của mình, tham dự các hội thảo khoa học, thiết lập mạng lưới quan hệ với các nhà khoa học khác…
Sự khác biệt cơ bản giữa các chương trình này là đối tượng và thời gian của chương trình. Ví dụ, “postdoc” (nghiên cứu sau tiến sĩ) dành cho những người đã tốt nghiệp tiến sĩ trong một thời gian nhất định (thường là dưới 5 năm sau khi tốt nghiệp) và các chương trình “postdoc” thường kéo dài 2 năm.
“Visiting scholars” hay “research fellows” áp dụng cho các học giả theo nghĩa rộng hơn. Chương trình thường ngắn hơn, ví dụ 10 tháng theo chương trình của HYI. “Research fellowships” có thể rất ngắn (6 tháng) hoặc dài hơn. Ví dụ, “Humboldt research fellowship” cho từ 6 tháng đến 2 năm.
Nói một cách đơn giản, những người tham gia các chương trình này thường vì thiếu một số thứ gì đó. Ví dụ, họ thiếu cơ hội cọ xát, làm việc với các chuyên gia hàng đầu trong ngành nghiên cứu của mình, thiếu thiết bị, máy móc thí nghiệm hoặc thiếu tiền để làm nghiên cứu.
Khi mới tốt nghiệp Ph.D. từ UT-Austin, tôi cũng được trao cơ hội làm “postdoc” 2 năm ở Đại học Southern California (USC – trường top đầu nước Mỹ).
Tuy nhiên, lương làm “postdoc” thấp. Hơn nữa, sau đó, tôi có công việc ngay nên không có lý do gì ở đó thêm 2 năm nên tôi đã không nhận.