Văn minh là một khái niệm quen thuộc nhưng không phải ai cũng hiểu rõ bản chất và sự khác biệt của nó so với văn hóa. Bài viết này sẽ đi sâu vào định nghĩa văn minh, phân tích mối quan hệ giữa văn minh và văn hóa, đồng thời điểm qua các nền văn minh lớn trên thế giới, giúp bạn có cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn về chủ đề này.
Văn minh (Civilization) là gì?
Văn minh được hiểu là trạng thái phát triển cao về cả vật chất và tinh thần của xã hội loài người, một bước tiến vượt bậc so với thời kỳ dã man. Ví dụ điển hình là văn minh Phương Đông, văn minh Hy Lạp cổ đại… Trong tiếng Pháp (civilisation) và tiếng Anh (civilization), từ này còn mang ý nghĩa “khai hóa”, tức là làm cho một cộng đồng thoát khỏi trạng thái nguyên thủy, lạc hậu.
Vậy, văn minh có mối liên hệ gì với văn hóa? Văn hóa là một khái niệm rộng lớn, bao gồm toàn bộ những giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra trong quá trình lịch sử. Hiểu một cách đơn giản, văn hóa là nền tảng, còn văn minh là sự phát triển vượt bậc trên nền tảng đó.
Nguồn gốc của từ “văn hóa” xuất phát từ tiếng Hán, ban đầu mang ý nghĩa “dùng văn để giáo hóa”. Đến thời cận đại, khi các ngành khoa học xã hội phát triển, khái niệm văn hóa được mở rộng, bao gồm tri thức, tín ngưỡng, nghệ thuật, đạo đức, pháp luật, phong tục và những năng lực, thói quen mà con người đạt được trong xã hội.
Sự xuất hiện của văn hóa gắn liền với sự hình thành của loài người. Khi con người biết chế tạo công cụ, đó cũng là lúc họ bắt đầu sáng tạo ra văn hóa. Dần dần, văn hóa phát triển, bao gồm cả văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần. Đến một giai đoạn nhất định, xã hội loài người tiến vào kỷ nguyên văn minh.
Văn hóa và văn minh khác nhau như thế nào?
Cả văn hóa và văn minh đều là những giá trị do con người sáng tạo ra, nhưng văn hóa là toàn bộ giá trị từ khi loài người xuất hiện, còn văn minh chỉ là những giá trị trong giai đoạn phát triển cao của xã hội. Giai đoạn phát triển cao này thường gắn liền với sự hình thành nhà nước và sự ra đời của chữ viết, đánh dấu một bước nhảy vọt về văn hóa.
Vậy còn khái niệm “văn hiến” thì sao? Trong bài Bình Ngô Đại Cáo, Nguyễn Trãi viết: “Xét như nước Đại Việt ta, thực là một nước văn hiến”. Theo Khổng Tử, văn hiến là sử sách và các chế độ chính sách. Thời phong kiến, khi chưa có khái niệm “văn minh” như ngày nay, “văn hiến” được dùng để chỉ trình độ văn minh của một quốc gia.
Tóm lại, văn hóa, văn minh và văn hiến là những khái niệm có mối liên hệ mật thiết với nhau. Văn minh là giai đoạn phát triển cao của văn hóa, còn văn hiến là một khái niệm cổ, gần nghĩa với văn minh.
Phân biệt văn minh và văn hóa trong từng ngữ cảnh cụ thể:
-
Trong mối quan hệ với các yếu tố kinh tế, chính trị, xã hội, văn hóa và văn minh có thể được sử dụng tương đồng.
-
Trong nội bộ ngành văn hóa học, văn minh được dùng để chỉ trình độ phát triển cao của một nền văn hóa, dựa trên hai tiêu chí:
- Tính duy lý: Mức độ con người tách khỏi giới tự nhiên, thể hiện qua hệ thống vật chất và tinh thần.
- Tính phổ biến: Mức độ đồng nhất văn hóa trong cộng đồng và ảnh hưởng của các chuẩn mực văn hóa đến các nền văn hóa khác.
Do tính duy lý và phổ quát, văn minh còn được dùng để chỉ trạng thái tiến bộ chung của các cộng đồng người ở mọi cấp độ.
Các nền văn minh lớn trên thế giới
Từ cuối thiên niên kỷ IV đến đầu thiên niên kỷ III TCN, các trung tâm văn minh sớm nhất của nhân loại hình thành ở hạ lưu các con sông lớn tại châu Á và châu Phi, bao gồm:
- Văn minh Ai Cập: Phát triển rực rỡ bên bờ sông Nin.
- Văn minh Lưỡng Hà: Nằm giữa hai con sông Tigris và Euphrates.
- Văn minh Ấn Độ: Gắn liền với sông Ấn và sông Hằng.
- Văn minh Trung Hoa: Hình thành dọc theo sông Hoàng Hà và Trường Giang.
Ở phương Tây, văn minh Hy Lạp và La Mã xuất hiện muộn hơn, nhưng đã kế thừa và phát triển những thành tựu của phương Đông, để lại nhiều giá trị quan trọng cho nhân loại.
Thời Trung Cổ, Tây Á và Bắc Phi thuộc về đế quốc Ả Rập, trong khi phương Đông hình thành ba trung tâm văn minh lớn là Ả Rập, Ấn Độ và Trung Hoa. Tại phương Tây, văn minh Tây Âu là trung tâm văn minh duy nhất.
Ngoài ra, còn có những trung tâm văn minh nhỏ hơn như văn minh của người da đỏ ở châu Mỹ và văn minh ở một số vùng Đông Nam Á.
Trong suốt lịch sử, các nền văn minh không phát triển biệt lập mà có sự giao thoa, ảnh hưởng lẫn nhau thông qua buôn bán, du lịch, chiến tranh và truyền giáo.
Đến thời cận đại, các nước phương Tây phát triển vượt bậc về khoa học kỹ thuật, trở thành các cường quốc kinh tế và quân sự. Quá trình thực dân hóa đã kéo các khu vực còn lại của thế giới vào luồng phát triển chung của văn minh cận đại.
Văn minh thế giới ngày nay được xây dựng trên nền tảng của văn minh cổ – trung đại, với những thành tựu to lớn trên mọi lĩnh vực. Sự hiểu biết về văn minh giúp chúng ta trân trọng quá khứ, định hướng tương lai và đóng góp vào sự phát triển chung của nhân loại.