Trong bối cảnh phát triển của một quốc gia, vai trò của những người cố vấn, tư vấn là vô cùng quan trọng. Các nhà lãnh đạo, dù tài giỏi đến đâu, cũng cần những lời khuyên từ các chuyên gia để đưa ra quyết định sáng suốt, đặc biệt trong các dự án phức tạp như chống ngập tại các thành phố lớn. Bài viết này sẽ phân tích mối liên hệ giữa tư vấn và lãnh đạo, đồng thời làm rõ các khía cạnh kỹ thuật và kinh tế trong việc lựa chọn tần suất thiết kế cho dự án thủy lợi chống ngập tại TP.HCM.
Vai trò của người cố vấn, tư vấn khác biệt so với những vị trí quản lý thông thường. Họ không bị ràng buộc bởi hệ thống thứ bậc, không đại diện cho bất kỳ tổ chức nào, và không có quyền ra lệnh hay bị sai khiến. Sự độc lập này cho phép họ suy nghĩ sâu sắc, đưa ra những ý kiến khách quan và thể hiện chính kiến một cách mạnh mẽ.
Việc lựa chọn tần suất thiết kế cho dự án chống ngập là một vấn đề phức tạp, đòi hỏi sự cân nhắc kỹ lưỡng giữa yếu tố kỹ thuật, kinh tế và xã hội. Các chuyên gia đầu ngành đã đưa ra nhiều quan điểm khác nhau, tạo nên cuộc thảo luận sâu rộng về vấn đề này.
Các Quan Điểm Trái Chiều Về Tần Suất Thiết Kế
Một số chuyên gia dựa trên tính toán của Viện Khoa học Thủy lợi miền Nam và ý kiến đóng góp của Tổ tư vấn cho rằng nên tuân theo quyết định đã được Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp & Phát triển nông thôn phê duyệt. Quyết định này dựa trên tham mưu của Cục Quản lý xây dựng công trình thủy lợi và Vụ Khoa học, Công nghệ và Hợp tác quốc tế.
Tuy nhiên, một quan điểm khác lại cho rằng cần xem xét lại quy định về mức đảm bảo thiết kế tiêu 95% để phù hợp hơn với lý luận và thực tế. GSTS Đào Xuân Học, nguyên Thứ trưởng Bộ NNPTNT kiêm Tổng cục trưởng Tổng cục Thủy lợi, đã chỉ đạo Vụ Khoa học, Công nghệ và Hợp tác quốc tế (Tổng Cục Thủy lợi) và Cục Quản lý xây dựng công trình báo cáo Bộ trưởng về vấn đề này.
Cơ Sở Pháp Lý Và Các Tiêu Chuẩn Liên Quan
Việc lựa chọn tần suất thiết kế cần dựa trên cơ sở pháp lý vững chắc, bao gồm các tiêu chuẩn và quy định hiện hành. Một số văn bản quan trọng cần xem xét là:
- TCXDVN 51 – 2008: Tiêu chuẩn thiết kế về thoát nước, quy định chu kỳ lặp lại trận mưa đối với cống thoát nước ở thành phố cấp I là 10 năm (tương ứng với tần suất 10%). Tuy nhiên, tiêu chuẩn này cũng cho phép lấy chu kỳ lặp lại lớn hơn, có thể bằng 25 năm (tương ứng tần suất 4%), đối với những khu vực có công trình quan trọng mà ngập nước có thể gây ra hậu quả nghiêm trọng.
- Quyết định 1590 của Thủ tướng Chính phủ: Phê duyệt định hướng Chiến lược phát triển thủy lợi Việt Nam, đặt mục tiêu thoát nước đến năm 2020 thích ứng với BĐKH – NBD đảm bảo tần suất 90 – 95%.
- TCXDVN 285 – 2002: Quy định tần suất mực nước lớn nhất ở sông (kênh) nhận nước tiêu để tính toán chế độ khai thác cho các công trình tiêu nông nghiệp theo chế độ tiêu động lực lấy bằng 10% và theo chế độ tiêu tự chảy lấy từ 10 – 20%.
Cần lưu ý rằng, khi tính toán mưa với tần suất 10%, điều đó có nghĩa là tần suất đảm bảo tiêu thiết kế đã là 90%. Nói cách khác, cứ 100 năm thì có 10 năm xuất hiện mưa vượt quá lượng mưa thiết kế và chúng ta không thể đảm bảo tiêu thoát nước trong những năm đó. Điều này chưa kể đến các yếu tố khác như triều cường và xả lũ lớn vượt mức 10%.
Phân Tích Các Yếu Tố Ảnh Hưởng Đến Tần Suất Thiết Kế
Việc lựa chọn tần suất thiết kế phù hợp đòi hỏi sự phân tích kỹ lưỡng các yếu tố ảnh hưởng, bao gồm:
- Mô hình mưa nội và ngoại thành: Cần xây dựng mô hình mưa riêng biệt cho khu vực nội và ngoại thành, đồng thời xem xét sự khác biệt về tần suất và cường độ mưa giữa hai khu vực này.
- Khả năng trữ nước và thoát nước: Việc thi công các công trình hạ tầng như đại lộ Đông Tây có thể làm thu hẹp khả năng trữ nước và thoát nước của khu vực trung tâm thành phố. Do đó, cần có giải pháp mạnh để đảm bảo khả năng tiêu thoát nước như kiến nghị của các nhà quy hoạch.
- Chuỗi thống kê mực nước: Việc lựa chọn chuỗi thống kê mực nước phù hợp là rất quan trọng. Cần tránh sử dụng chuỗi số liệu có xu thế tăng hoặc giảm rõ rệt, vì điều này có thể dẫn đến sai lệch trong tính toán.
- Tính đồng thời xuất hiện của các yếu tố bất lợi: Cần đặc biệt quan tâm đến thời điểm xuất hiện đồng thời của mưa lớn, triều cường và lũ, vì đây là những yếu tố có thể gây ra ngập lụt nghiêm trọng.
Góc Nhìn Của Các Chuyên Gia Thủy Văn Hàng Đầu
PGS Đỗ Cao Đàm bảo lưu ý kiến chọn mức đảm bảo tính tiêu cho TP.HCM là 95%. GS.TSKH Nguyễn Ân Niên đồng tình với quan điểm này và đi sâu về khái niệm xác suất và mức bảo đảm trên cơ sở độ đo (dimension) trong không gian biến số ngẫu nhiên và dùng khái niệm của Monte-Carlo để thay cho độ đo.
GS Nguyễn Ân Niên đề xuất phương pháp tính toán mức bảo đảm dựa trên tần suất của mưa (M) và triều (T), sử dụng khái niệm xác suất chập tần suất P(M/T). Theo phương pháp này, mức bảo đảm thiết kế (BĐ) được tính theo công thức: BĐ = <1-p(M/T) max(pM, pT)>*100%. Ví dụ, nếu pM = pT = 10% và P(M/T) = 0,3 thì BĐ = 97%.
Những Lưu Ý Quan Trọng Trong Tính Toán Thủy Văn, Thủy Lực
Theo tác giả, bài toán chống ngập cho TP.HCM rất phức tạp, cần lắng nghe ý kiến của tất cả các nhà khoa học để đạt đến sự đồng thuận cao nhất. Phương pháp đề xuất của GS Nguyễn Ân Niên nhìn chung hợp lý, nhưng cần lưu ý rằng thực tế không phải lúc nào cũng tuân theo các trị số tương ứng với tần suất 10% hay 5%.
Ví dụ, khi tính toán dòng chảy 20 năm rồi định phân bố thích hợp xong ta tính T-year vent, nếu probability of exceedance là 0.05 thì ta có biến số với return period là 20 năm. Tuy nhiên, tùy theo phương pháp ước tính thông số (parameter estimation methods) ta có trị khác nhau cho biến cố 20 năm. Do đó, nên dùng vài phân bố rồi dùng trị trung bình thu được từ vài phân bố như thế sẽ thuyết phục hơn.
Phương pháp Monte Carlo do GS Nguyễn Ân Niên sử dụng cũng cần được xem xét cẩn thận, bởi vì triều có tính tất định rất cao, trong khi mưa thì yếu tố ngẫu nhiên rất lớn. Do đó, việc gom lại triều và mưa rồi phát sinh như một cặp biến ngẫu nhiên uniformly distributed trên một hình chữ nhật sẽ không thích hợp. Theo tác giả, cách tốt nhất là giải bài toán ngập nước bằng mô phỏng.
Tần Suất Thiết Kế Và Hiệu Quả Kinh Tế
Việc lựa chọn tần suất thiết kế không chỉ dựa trên yếu tố kỹ thuật mà còn phải xem xét hiệu quả kinh tế. Tần suất thấp đồng nghĩa với đầu tư lớn, nhưng hiệu quả đến đâu lại chưa được xem xét kỹ lưỡng. Điều này cũng giống như việc mua hàng, chúng ta không thể trả giá một món hàng mà chưa biết chất lượng ra sao.
Cần lưu ý rằng, cách tính tần suất mưa hiện nay là mỗi năm lấy một trận mưa lớn nhất. Tuy nhiên, trong thực tế, một năm có thể xảy ra nhiều trận mưa tương tự hoặc có lượng mưa thấp hơn đôi chút, và vì thế tần suất lặp lại sẽ lớn hơn nhiều. Do đó, cần đặc biệt lưu ý đến tính đồng thời xuất hiện của các yếu tố bất lợi và quan tâm đến thời điểm xuất hiện của mưa và triều.
Kết Luận
Việc lựa chọn tần suất thiết kế cho dự án chống ngập tại TP.HCM là một bài toán phức tạp, đòi hỏi sự kết hợp giữa kiến thức chuyên môn sâu rộng và kinh nghiệm thực tiễn. Các cơ quan tư vấn cần tiếp tục làm rõ các vấn đề sau:
- Mức bảo đảm chi tiết cho từng vùng của thành phố sẽ khác nhau, cần tính toán chọn mức bảo đảm chi tiết thích hợp.
- Mức bảo đảm ngoài yếu tố bảo vệ, cũng cần xét đến các yếu tố thích nghi và giảm nhẹ thiên tai.
- Ưu tiên trước mắt là phải xây dựng cho được một bộ dữ liệu chi tiết về thiệt hại do ngập lụt đô thị, từ đó làm cơ sở cho việc thực hiện các bước phân tích rủi ro tiếp theo để hỗ trợ cho việc ra quyết định đầu tư trên cơ sở phân tích chí phí và hiệu quả kinh tế xã hội môi trường.
Đồng thời, Bộ NN&PTNT và TP.HCM cần tham quan, học hỏi kinh nghiệm việc chống ngập của TP. Bangkok, một thành phố có các điều kiện tương tự và đã giải quyết triệt để bài toán chống ngập từ năm 2005.