Những ngày gần đây, thuật ngữ “fellow” trở thành chủ đề bàn luận sôi nổi, với nhiều ý kiến chưa thực sự thấu đáo và có phần nhầm lẫn. Điều này hoàn toàn dễ hiểu, bởi lẽ tại Việt Nam, chức danh “fellow” không phổ biến, dẫn đến việc ít người hiểu rõ bản chất của nó. Với tư cách là một người có kinh nghiệm và sở hữu chức danh này, tôi xin chia sẻ một vài góc nhìn để làm sáng tỏ ý nghĩa của từ “fellow”.
Trong những buổi hội thảo tại Việt Nam, tôi thường vui vẻ giải thích với bạn bè rằng, khi dịch sang tiếng Việt, “fellow” trở nên rất đời thường và gần gũi. Ở nghĩa đơn giản nhất, “fellow” có thể hiểu là “gã”, “thằng cha” (ví dụ: “He is a nice fellow” = Anh ấy là một gã dễ mến). Thậm chí, “fellow” còn mang ý nghĩa “đồng chí” (theo nghĩa comrade), hoặc đôi khi là “đồng bào” (như trong câu “My fellow citizens” = Hỡi đồng bào của tôi). Đây chỉ là một vài trong số rất nhiều ý nghĩa của “fellow” trong tiếng Anh, bắt nguồn từ tiếng Anh cổ “feolaga”, mang nghĩa “đồng loại” (“one of the same kind”).
Cái gốc “đồng loại” này dần lan tỏa và được ứng dụng trong hệ thống khoa bảng và khoa học phương Tây. Bước chân vào thế giới khoa học, “fellow” khoác lên mình một ý nghĩa trang trọng hơn: học giả. Thực tế, “scholar” cũng có nghĩa là học giả, nhưng dường như ngày nay, từ này dần mang sắc thái… “cổ điển”. Dưới đây là những ý nghĩa phổ biến của chức danh “fellow” trong giới khoa học hiện đại:
1. Fellow – Thành Viên Viện Hàn Lâm
Tại các quốc gia như Anh và Úc, những cá nhân được bầu làm thành viên của các viện hàn lâm khoa học sẽ được quyền sử dụng danh xưng “fellow”. Để phân biệt với các thành viên nước ngoài không trải qua quá trình bầu chọn, đôi khi người ta sử dụng cụm từ “elected fellow”. Lưu ý rằng, đây là một chức danh mang tính danh dự và không kèm theo bất kỳ khoản lương nào.
Các thành viên này được phép sử dụng các hậu tố sau tên mình, ví dụ như Fellow of Royal Society (FRS), Fellow of Australian Academy of Science (FAA), Fellow of Academy of Health and Medical Sciences (FHAMS), v.v. Chỉ cần nhìn vào danh xưng này, người ta có thể dễ dàng nhận biết vị thế của họ trong hệ thống phân cấp khoa học.
Ở Nga, thành viên viện hàn lâm thường được gọi là “academician” (viện sĩ). Như vậy, có thể hiểu chức danh “fellow” ở Anh, Úc (và có lẽ cả Mỹ) tương đương với “academician”.
2. Fellow – Thành Viên Ưu Tú Của Hiệp Hội Khoa Học
Trong một số hiệp hội khoa học lớn, “fellow” là danh hiệu dành cho những nhà khoa học có đóng góp đặc biệt xuất sắc và quan trọng trong lĩnh vực chuyên môn của họ. Những người này thuộc nhóm thiểu số “đặc quyền” (tức nhóm lãnh đạo) và có vị thế cao hơn so với các “member” (hội viên) thông thường. Ví dụ điển hình là Hiệp hội Loãng xương Hoa Kỳ ASBMR hoặc hiệp hội IEEE, hàng năm đều tiến hành bầu chọn những hội viên xuất sắc để trao tặng danh xưng “fellow” hoặc “elected fellow”. Tương tự như trên, đây cũng chỉ là một chức danh danh dự, không đi kèm với bất kỳ khoản lương nào.
Trong các hiệp hội y khoa tại Úc (thường được gọi là “college”), các bác sĩ sau khi hoàn thành một chương trình huấn luyện chuyên ngành cũng có thể nhận được danh xưng “fellow”.
3. Fellow – Nhà Khoa Học Độc Lập Cấp Cao
Trong các trường đại học và viện nghiên cứu (ví dụ như Howard Hughes, WEHI, Garvan, v.v.), các nhà khoa học cấp cao, những người có lương và chi phí nghiên cứu được tài trợ bởi một nguồn khác (không phụ thuộc vào viện hay trường đại học), được gọi là “fellow”. Khoản tài trợ dành cho họ được gọi là “fellowship”. Những cá nhân này có quyền tự do sử dụng “fellowship” của mình tại bất kỳ tổ chức nào trong nước mà họ mong muốn. Tuy nhiên, do đánh giá cao những “fellow”, các trường đại học thường đưa ra các ưu đãi tài chính bổ sung để giữ chân họ.
Các “fellowship” này có tính cạnh tranh rất cao và được đánh giá cao, thường có giá trị lên đến hàng triệu đô la Mỹ và được xem như một “award” (giải thưởng cá nhân). Ví dụ, tại Úc, trong lĩnh vực y sinh học, mỗi năm có khoảng 2000 giáo sư đại học nộp đơn xin “fellowship”, nhưng chỉ có hơn 100 người được tài trợ. Trong lĩnh vực khoa học tự nhiên (cũng tại Úc), số lượng giáo sư nộp đơn lên đến hàng ngàn, nhưng chỉ có khoảng 200 người thành công. Chức danh này có thời hạn, thường là 5 năm cho mỗi nhiệm kỳ.
Điều quan trọng cần lưu ý là không phải ai có chức danh “fellow” cũng có vị thế tương đương. Trong thực tế, các viện nghiên cứu phân chia “fellow” thành nhiều cấp bậc khác nhau: Fellow, Senior Fellow, Principal Fellow, và cao nhất là Senior Principal Fellow hoặc Australia Fellow (hoặc tương đương Laureate Fellow). Chỉ cần nhìn vào chức danh, người ta có thể biết được vị trí của nhà khoa học đó ở cấp độ nào.
Chức danh “fellow” trong nhóm này còn có một “ứng dụng” khác trong việc thu hút nhân tài. Ví dụ, Chính phủ Úc muốn thu hút các nhà khoa học tài năng gốc Úc đang làm việc ở nước ngoài, nhưng các trường đại học lại không có đủ biên chế. Giải pháp của họ là tạo ra một chương trình “fellowship”. Sau đó, họ tổ chức tuyển chọn (hoặc đôi khi mời trực tiếp) các ứng viên và trao cho họ một “fellowship” hấp dẫn kèm theo chức danh “fellow” để về Úc làm việc. Đây cũng chính là cách mà chính quyền Trung Quốc sử dụng để thu hút nhân tài từ phương Tây.
4. Fellow – Nhà Nghiên Cứu Trong Trường Đại Học
Tại một số trường đại học ở Úc (không phải tất cả), những người chuyên làm nghiên cứu (tức không tham gia giảng dạy) thuộc một dự án cụ thể nào đó sẽ có danh xưng là “fellow”. Điều gây nhầm lẫn là họ cũng có các cấp bậc tương tự như Fellow, Senior Fellow, Principal Fellow (nhưng không có Australia Fellow). Đây là chức danh có lương.
Tuy nhiên, cần nhấn mạnh rằng đây là những chức danh do trường đại học bổ nhiệm, không thông qua quy trình tuyển chọn và cạnh tranh cấp quốc gia hoặc quốc tế như Nhóm 3. Do đó, vị thế khoa học và uy tín của nhóm này, mặc dù có cùng chức danh, nhưng không thể so sánh với Nhóm 3.
5. Fellow – Nghiên Cứu Sinh Hậu Tiến Sĩ
Trong hệ thống khoa học phương Tây, đặc biệt là trong lĩnh vực khoa học tự nhiên và thực nghiệm, sau khi tốt nghiệp tiến sĩ, một người thường phải trải qua giai đoạn hậu tiến sĩ (postdoc). Hậu tiến sĩ là giai đoạn học việc, chưa phải là nhà nghiên cứu độc lập. Các tiến sĩ thường phải trải qua một quá trình cạnh tranh rất khốc liệt để có được một vị trí hậu tiến sĩ.
Lương của các nghiên cứu sinh hậu tiến sĩ có thể đến từ trường đại học, từ một tổ chức khoa học, hoặc từ một hiệp hội khoa học. Do đó, học bổng dành cho nghiên cứu sinh hậu tiến sĩ được gọi là postdoctoral fellowship. Dĩ nhiên, đây cũng là một chức danh có lương và có thời hạn (thường là 3-5 năm).
Một số trường đại học còn tạo ra các chương trình “fellowship” dành cho các nghiên cứu sinh hậu tiến sĩ để thu hút những ứng viên xuất sắc, những nhà lãnh đạo khoa học tương lai. Ví dụ, Đại học UNSW có chương trình Scientia Fellowship, Đại học UTS có chương trình Chancellor’s Postdoctoral Research Fellowship, nhắm đến những ứng viên hậu tiến sĩ tiềm năng. Những người này thường có ít nhất 20 bài báo khoa học trên các tạp chí danh tiếng sau 5 năm tốt nghiệp tiến sĩ, cho thấy mức độ cạnh tranh rất cao.
6. Fellow – Học Giả Vãng Lai
Chức danh “fellow” còn được sử dụng cho các học giả vãng lai, do đó có cụm từ “visiting fellow”. “Học giả” ở đây có thể là hậu tiến sĩ, giảng viên, giáo sư, nhưng cũng có thể là những người thành danh dù không có bằng tiến sĩ. Những người thành danh này thường là các chính trị gia, doanh nhân, nhà báo, nhà hoạt động xã hội, v.v. Các chương trình visiting fellowship thường xuất hiện trong các viện nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn. Đây là một chức danh mang tính học thuật và ngoại giao.
Người Mỹ rất giỏi trong việc tạo ra những chức danh mang tính ngoại giao như thế này. Khi Chính phủ Mỹ phát hiện ra những ngôi sao đang lên ở bất cứ đâu trên thế giới, họ thường tìm cách thiết lập quan hệ với những người đó. Cách họ làm là cấp cho các trường đại học một khoản tiền (gọi là fellowship) và các trường đại học sử dụng số tiền đó để mời người đang lên đến thăm và làm việc, hoặc gọi một cách hoa mỹ là “nghiên cứu”. Nhưng trong thực tế, có khi chẳng có nghiên cứu gì cả, chỉ cần tổ chức một buổi seminar với vài người tham dự (khoảng 5-10 người) là xong. Ở Úc cũng có những chương trình tương tự.
Các Visiting Fellow thường được trả một khoản thù lao tượng trưng (chứ không phải lương). Thù lao có thể từ 10.000 đến 30.000 đô la Mỹ một năm (tùy thuộc vào thành phố). Thông thường, họ chỉ làm việc trong một thời gian ngắn (6 tháng đến 12 tháng). Các “fellow” ngoại giao trong nhóm này không thể so sánh với các Nhóm 3, 4, 5, vì bản chất bổ nhiệm và cạnh tranh rất khác nhau.
Như vậy, có thể thấy rằng chữ “fellow” mang rất nhiều ý nghĩa khác nhau, từ bình dân đến khoa bảng. “Fellow” có thể là một nhà khoa học ở cấp độ hậu tiến sĩ, cũng có thể là một nhà khoa học độc lập có trình độ cao hơn nhiều so với hậu tiến sĩ, hoặc là một người làm việc tại trường đại học liên quan đến một dự án cụ thể, hay thậm chí là một học giả vãng lai mang tính ngoại giao. Do đó, nếu chỉ nói chức danh “fellow” mà không có nội hàm cụ thể thì sẽ không có ý nghĩa gì cả. Chức danh “fellow” cho hậu tiến sĩ thì rất cạnh tranh (nếu không có thành tích công bố khoa học tốt thì khó được xét duyệt), nhưng nếu là loại visiting fellow thì lại không có sự cạnh tranh đáng kể.
Và nếu đó là loại “fellow” được trả lương đầy đủ, thì nguồn trả lương sẽ xác định giá trị (prestige) của chức danh. Một giáo sư có “fellowship” (kèm theo tên) được đánh giá cao hơn nhiều so với một giáo sư bình thường. Còn chức danh “fellow” mang tính danh dự (không lương) thì giá trị của nó phụ thuộc vào tổ chức trao tặng, là viện hàn lâm hay hiệp hội khoa học.
Tái bút: Một số bạn hỏi tôi về sự khác biệt giữa “fellow” và “scholar”. Tôi chỉ có thể trả lời theo hiểu biết cá nhân, vì sự khác biệt có thể thay đổi tùy theo khu vực. “Scholar” thường được hiểu là “học giả”, nhưng nó cũng có một nghĩa khác là “học sinh” hoặc “sinh viên”. Ví dụ, nghiên cứu sinh tiến sĩ đôi khi cũng được gọi là “scholar”, và học bổng họ nhận được gọi là “scholarship”.
“Fellow” là người đã qua bậc tiến sĩ hoặc, nếu không có bằng tiến sĩ, thì đã thành danh. Họ không còn là sinh viên nữa, mà đã là một nhà nghiên cứu độc lập và trong nhiều trường hợp có thể điều hành một nhóm nghiên cứu. Trong y khoa, “fellow” là người ở cấp “consultant” (bác sĩ tư vấn), tức là họ hành nghề mà không cần sự giám sát (bác sĩ mới ra trường vẫn bị giám sát bởi bác sĩ có kinh nghiệm hơn).
Do đó, trong giới học thuật, chức danh “fellow” có vị thế cao hơn “scholar”.