1. Vị Thế Xã Hội
Vị thế xã hội, hay còn gọi là địa vị xã hội, là vị trí của một cá nhân trong xã hội, đi kèm với những trách nhiệm và quyền lợi nhất định. Nói một cách tổng quan, vị thế xã hội là sự kết hợp giữa vị trí xã hội và các quyền lợi, nghĩa vụ tương ứng.
Mỗi người đều đồng thời nắm giữ nhiều vị trí xã hội khác nhau, do đó, mỗi người cũng có nhiều vị thế xã hội khác nhau. Sự thay đổi trong vị trí xã hội sẽ kéo theo sự thay đổi trong vị thế xã hội. Dù một người có thể có nhiều vị thế xã hội, nhưng luôn có một vị thế chủ đạo, nổi bật nhất, xác định rõ “chân dung” xã hội của họ.
Các loại vị thế xã hội bao gồm:
- Vị thế gán cho: Vị thế được xã hội “gán” cho cá nhân dựa trên những đặc điểm sẵn có (ví dụ: giới tính, tuổi tác, dân tộc). Ví dụ, “vị thế người phụ nữ” hoặc “vị thế người cao tuổi”.
- Vị thế đạt được: Vị thế có được thông qua nỗ lực, thành tích của cá nhân. Ví dụ, “từ một học sinh nghèo trở thành một giám đốc” thể hiện sự thay đổi vị thế thông qua quá trình phấn đấu.
- Vị thế vừa gán cho vừa đạt được: Vị thế kết hợp cả yếu tố gán cho và yếu tố đạt được. Ví dụ, “vị thế của một giáo sư” vừa đòi hỏi trình độ chuyên môn (đạt được) vừa có thể liên quan đến yếu tố thâm niên (gán cho).
- Vị thế chủ yếu – vị thế thứ yếu: Vị thế chủ yếu là vị thế quan trọng nhất, có ảnh hưởng lớn nhất đến cuộc sống của cá nhân. Vị thế thứ yếu là các vị thế khác, có vai trò ít quan trọng hơn.
2. Vai Trò Xã Hội
Vai trò xã hội là chức năng xã hội, là khuôn mẫu hành vi được xã hội quy định cho một cá nhân dựa trên vị thế xã hội của người đó trong hệ thống các mối quan hệ xã hội. Hay nói cách khác, vị thế là nền tảng, là “chỗ đứng” của vai trò.
Đặc trưng của vai trò xã hội:
- Vai trò xã hội là sự kết hợp giữa hành vi bên ngoài (hành động) và yếu tố tinh thần bên trong (kiến thức, suy nghĩ). Không phải lúc nào vai trò cũng cứng nhắc, thụ động (như trong một số nghi thức tôn giáo), mà có tính linh hoạt, co giãn, chịu sự tác động từ chủ thể, phong cách thực hiện vai trò, mức độ tích cực và nhận thức về vai trò đó.
- Vai trò xã hội mô tả những hành vi được xã hội chấp nhận và mong đợi. Chúng phát sinh từ các mối quan hệ xã hội, sự tương tác giữa những người cùng tham gia hoạt động. Vai trò xã hội bao gồm cả quyền lợi và nghĩa vụ liên quan đến một nhiệm vụ cụ thể.
- Việc thực hiện vai trò phải phù hợp với các chuẩn mực xã hội chung và sự mong đợi của những người xung quanh, không phụ thuộc vào cá nhân thực hiện vai trò.
- Các cá nhân chấp nhận vai trò (vai trò chủ động, vai trò lựa chọn) chủ yếu dựa trên mức độ phù hợp của vai trò đó với nhu cầu và lợi ích cá nhân trong quá trình tồn tại và phát triển. Nếu vai trò không còn phù hợp, nó sẽ bị loại bỏ.
- Một cá nhân có thể đảm nhận nhiều vai trò khác nhau. Trong trường hợp này, có thể xảy ra xung đột vai trò. Do đó, cần có sự điều chỉnh để các vai trò khác nhau có thể hòa hợp với nhau (ví dụ: vai trò cha – con, chủ – thợ, thầy – trò…).
- Các loại vai trò: vai trò chủ yếu – thứ yếu, vai trò chính – phụ. Vai trò then chốt (được ưu tiên về thời gian, nỗ lực và đại diện cho những giá trị cao cả của xã hội), vai trò không then chốt.
Hình ảnh một người đàn ông đang làm việc trong văn phòng, tượng trưng cho vai trò xã hội trong công việc.
3. Mối Quan Hệ Giữa Vị Thế Xã Hội và Vai Trò Xã Hội
Mối quan hệ giữa vị thế xã hội và vai trò xã hội là mối quan hệ tương hỗ và đồng thuận.
Vị thế xã hội là cơ sở để xác định vai trò của cá nhân. Một người có nhiều vị thế sẽ dẫn đến việc đảm nhận nhiều vai trò khác nhau. Vị thế càng cao, vai trò càng quan trọng. Vị thế như thế nào thì vai trò như thế ấy. Vị thế quyết định vai trò, hay nói cách khác, vị thế là “chỗ đứng” của vai trò. Khi vị thế thay đổi, vai trò cũng sẽ thay đổi theo.
Ngược lại, việc thực hiện tốt hay không tốt vai trò đều có ảnh hưởng đến vị thế xã hội của cá nhân. Nếu một người thực hiện tốt vai trò của mình, vị thế của họ sẽ được củng cố và thăng tiến. Ngược lại, nếu không thực hiện tốt vai trò, vị thế của họ sẽ bị suy giảm.