Các khái niệm “biện chứng” và “siêu hình” đã được sử dụng với nhiều ý nghĩa khác nhau trong lịch sử triết học. Trong triết học hiện đại, đặc biệt là triết học Mác-xít, chúng chủ yếu được dùng để chỉ hai phương pháp triết học đối lập nhau. Phương pháp biện chứng phản ánh “biện chứng khách quan” trong sự vận động và phát triển của thế giới. Lý luận triết học của phương pháp này được gọi là “phép biện chứng”. Bài viết này sẽ so sánh hai phương pháp luận này một cách chi tiết.
Mục Lục
Phương Pháp Biện Chứng và Siêu Hình: Định Nghĩa Cơ Bản
Phương pháp, theo nghĩa chung nhất, là hệ thống các nguyên tắc được sử dụng nhất quán trong hoạt động của con người. Nó bao gồm phương pháp nhận thức và phương pháp thực tiễn. Phương pháp triết học là phương pháp nhận thức thế giới hiện thực. Trong lịch sử triết học, hai phương pháp nhận thức đối lập nhau đã tồn tại: biện chứng và siêu hình.
Phương pháp biện chứng là cách tiếp cận thế giới với quan điểm cơ bản là mọi sự vật, hiện tượng đều tồn tại trong mối liên hệ, vận động và phát triển theo các quy luật khách quan vốn có.
Phương pháp siêu hình, ngược lại, xem xét thế giới với quan điểm rằng mọi sự vật, hiện tượng đều tồn tại cô lập, tách biệt và ở trạng thái tĩnh. Nếu có sự phát triển, thì đó chỉ là sự tăng hoặc giảm về số lượng, và không thừa nhận mâu thuẫn nội tại bên trong các sự vật và hiện tượng.
So Sánh Chi Tiết Phương Pháp Siêu Hình và Biện Chứng
a) Phương Pháp Siêu Hình
Phương pháp siêu hình có những đặc điểm sau:
- Cô lập và Tách rời: Nhận thức đối tượng ở trạng thái cô lập, tách rời khỏi các chỉnh thể khác, tạo ra ranh giới tuyệt đối giữa các mặt đối lập.
- Tĩnh tại: Nhận thức đối tượng ở trạng thái tĩnh; nếu có biến đổi, đó chỉ là sự biến đổi về số lượng, và nguyên nhân của sự biến đổi nằm ở bên ngoài đối tượng.
Phương pháp siêu hình khiến con người “chỉ nhìn thấy những sự vật riêng biệt mà không nhìn thấy mối liên hệ qua lại giữa những sự vật ấy, chỉ nhìn thấy sự tồn tại của những sự vật ấy mà không nhìn thấy sự phát sinh và sự tiêu vong của những sự vật ấy, chỉ nhìn thấy trạng thái tĩnh của những sự vật ấy mà quên mất sự vận động của những sự vật ấy, chỉ nhìn thấy cây mà không thấy rừng”.
Phương pháp này xuất phát từ việc muốn nhận thức một đối tượng, trước hết cần tách đối tượng đó ra khỏi các mối liên hệ và nhận thức nó ở trạng thái không biến đổi trong một không gian và thời gian xác định. Tuy nhiên, nó chỉ có tác dụng trong một phạm vi nhất định, bởi hiện thực không rời rạc và ngưng đọng như phương pháp này quan niệm.
b) Phương Pháp Biện Chứng
Phương pháp biện chứng có những đặc điểm sau:
- Liên hệ phổ biến: Nhận thức đối tượng trong các mối liên hệ với nhau, ảnh hưởng lẫn nhau, ràng buộc lẫn nhau.
- Vận động và Phát triển: Nhận thức đối tượng ở trạng thái vận động biến đổi, nằm trong khuynh hướng chung là phát triển. Đây là quá trình thay đổi về chất của các sự vật, hiện tượng mà nguồn gốc của sự thay đổi ấy là đấu tranh của các mặt đối lập để giải quyết mâu thuẫn nội tại của chúng.
Phương pháp biện chứng thể hiện tư duy mềm dẻo, linh hoạt. Nó thừa nhận trong những trường hợp cần thiết thì bên cạnh cái “hoặc là… hoặc là…” còn có cả cái “vừa là… vừa là…” nữa; thừa nhận một chỉnh thể trong lúc vừa là nó lại vừa không phải là nó; thừa nhận cái khẳng định và cái phủ định vừa loại trừ nhau lại vừa gắn bó với nhau.
Ví dụ, một hạt giống có thể “vừa là” chính nó, vừa mang trong mình tiềm năng để trở thành một cái cây hoàn toàn khác. Sự sống và cái chết cũng là hai mặt đối lập, nhưng lại không thể tách rời và tồn tại song song trong quá trình sinh tồn.
Phương pháp biện chứng phản ánh hiện thực đúng như nó tồn tại. Nhờ vậy, phương pháp tư duy biện chứng trở thành công cụ hữu hiệu giúp con người nhận thức và cải tạo thế giới.
Sự Khác Biệt trong Nhận Thức Thế Giới
Sự đối lập giữa phương pháp biện chứng và phương pháp siêu hình trong lịch sử triết học chủ yếu về mặt nguyên tắc và phương pháp nhận thức thế giới khách quan. Trong nghiên cứu khoa học tự nhiên, việc phân chia thế giới hiện thực thành các thuộc tính, bộ phận, hệ thống tĩnh tại và tách rời nhau là điều kiện cần thiết cho nhận thức khoa học.
Tuy nhiên, sẽ không đúng nếu từ đó kết luận rằng phép siêu hình là thế giới quan khoa học và đúng đắn nhất. Cần phân biệt giữa phương pháp trừu tượng hóa tạm thời cô lập sự vật và hiện tượng khỏi mối liên hệ chung, tách khỏi sự vận động và phát triển để nghiên cứu chúng, với phép siêu hình với tư cách là thế giới quan của triết học.
Kết luận
Tóm lại, phương pháp biện chứng và phương pháp siêu hình đại diện cho hai cách tiếp cận hoàn toàn khác nhau trong việc nhận thức thế giới. Trong khi phương pháp siêu hình tập trung vào sự tĩnh tại và cô lập, thì phương pháp biện chứng nhấn mạnh sự vận động và mối liên hệ phổ biến. Việc hiểu rõ sự khác biệt này là rất quan trọng để có được một cái nhìn toàn diện và sâu sắc về thế giới xung quanh chúng ta. Từ đó áp dụng vào các lĩnh vực khác nhau của đời sống, giúp chúng ta giải quyết vấn đề một cách hiệu quả hơn.