Nhân vật văn học là hình tượng con người được nhà văn khắc họa trong tác phẩm bằng ngôn ngữ. Sự miêu tả này có thể chi tiết hoặc sơ lược, sinh động hoặc mờ nhạt, xuất hiện nhiều lần hay chỉ thoáng qua, đóng vai trò quan trọng hoặc không đáng kể đối với sự phát triển của câu chuyện.
Nhân vật văn học có thể mang tên cụ thể (ví dụ: Tấm, Cám, Thúy Kiều, Từ Hải, Chí Phèo), hoặc chỉ được gọi bằng những danh xưng chung (thằng bán tơ, viên quan, mụ quản gia), thậm chí là đại từ nhân xưng (nhân vật “tôi” trong nhiều truyện ngắn, tiểu thuyết hiện đại, hay “mình”, “ta” trong ca dao). “Con người” ở đây nên được hiểu một cách rộng rãi, bao gồm cả số lượng và chất lượng. Về số lượng, hầu hết các tác phẩm văn học, từ dân gian đến hiện đại, đều tập trung miêu tả số phận con người. Về chất lượng, ngay cả khi nhà văn miêu tả thần linh, ma quỷ, đồ vật, họ vẫn gán cho chúng những phẩm chất đặc trưng của con người.
Chí Phèo, một nhân vật điển hình trong văn học Việt Nam, thể hiện số phận bi thảm của người nông dân.
Trong nhiều trường hợp, khái niệm “nhân vật” được sử dụng theo nghĩa ẩn dụ, để chỉ một hiện tượng nổi bật trong tác phẩm. Ví dụ, người ta thường nói về nhân dân như một nhân vật trung tâm trong “Chiến tranh và Hòa bình” của L. Tolstoy, hay cây ca cao là nhân vật chính trong “Đất dữ” của G. Amado. Tô Hoài từng nhận xét về truyện ngắn “Chiếc quan tài” của Nguyễn Công Hoan: “Trong truyện ngắn Chiếc quan tài của Nguyễn Công Hoan, nhân vật không phải là người mà là một chiếc quan tài. Nhưng chiếc quan tài ấy chẳng phải là vô tri mà là một sự thê thảm, một bản án tố cáo chế độ thảm khốc thời Pháp thuộc. Như vậy, chiếc quan tài cũng là một thứ nhân vật”. Dù vậy, nhìn chung, nhân vật vẫn là hình tượng con người trong tác phẩm văn học.
Nhân vật văn học là một hiện tượng nghệ thuật mang tính ước lệ, với những dấu hiệu nhận biết riêng: tên gọi, thông tin về tiểu sử, nghề nghiệp, đặc điểm cá nhân… Những dấu hiệu này thường được giới thiệu ngay từ đầu, và sự phát triển của nhân vật về sau thường gắn bó mật thiết với những giới thiệu ban đầu đó. Chẳng hạn, sự khác biệt trong cách giới thiệu Thúy Vân và Thúy Kiều dường như đã báo trước về số phận khác nhau của mỗi người:
“Vân xem trang trọng khác vời
Khuôn trăng đầy đặn nét ngài nở nang
Hoa cười ngọc thốt đoan trang
Mây thua nước tóc, tuyết nhường màu da.
Kiều càng sắc sảo mặn mà
So bề tài sắc lại là phần hơn
Làn thu thủy, nét xuân sơn
Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh”
Thúy Kiều và Thúy Vân, hai chị em với vẻ đẹp và số phận khác biệt.
Hay việc giới thiệu Hoạn Thư:
“Ở ăn thì nết cũng hay,
Nói điều ràng buộc thì tay cũng già”
gắn liền với những suy nghĩ, lời nói và hành động của nhân vật trong quá trình phát triển câu chuyện.
Nhân vật văn học khác biệt so với nhân vật trong các loại hình nghệ thuật khác. Ở đây, nhân vật được thể hiện bằng ngôn từ. Do đó, độc giả cần vận dụng trí tưởng tượng và khả năng liên tưởng để dựng lại một hình tượng con người hoàn chỉnh trong tất cả các mối quan hệ của nó. Để thấu hiểu sâu sắc nhân vật văn học, người đọc cần kết hợp giữa việc phân tích ngôn ngữ, bối cảnh và các yếu tố nghệ thuật khác trong tác phẩm.
Hoạn Thư, một nhân vật phản diện điển hình với tính cách phức tạp.
Tóm lại, nhân vật văn học là yếu tố then chốt, thể hiện tư tưởng và chủ đề của tác phẩm. Sự thành công của một tác phẩm văn học phần lớn phụ thuộc vào khả năng xây dựng nhân vật độc đáo, sinh động và giàu sức gợi của nhà văn. Nhân vật văn học không chỉ phản ánh hiện thực cuộc sống mà còn mang đến những bài học sâu sắc về nhân sinh quan và thế giới quan.