“Hận Đồ Bàn” là một trong những ca khúc nhạc vàng nổi tiếng, được nhạc sĩ Xuân Tiên sáng tác vào những năm 1950, mang đậm dấu ấn lịch sử và văn hóa của vương quốc Champa. Bài hát không chỉ là một tác phẩm âm nhạc, mà còn là một lời tự sự về quá khứ hào hùng và nỗi đau vong quốc của một dân tộc.
Nhạc sĩ Xuân Tiên từng chia sẻ rằng, trong quá trình tìm hiểu về âm điệu các vùng miền, ông đặc biệt ấn tượng với vùng đất Qui Nhơn, Bình Định. Khi vào Sài Gòn và làm việc tại đài phát thanh, ông nảy ra ý tưởng sáng tác một ca khúc mang chủ đề lịch sử, khác biệt với những bản tình ca thông thường. Từ đó, ông tìm hiểu sâu về lịch sử vương quốc Champa, về dân tộc Chăm và những thăng trầm của vùng đất này, để rồi cho ra đời “Hận Đồ Bàn,” một khúc ca thay lời người dân Chiêm thuở nước mất nhà tan.
Để hiểu rõ hơn về ca khúc, chúng ta cần sơ lược về lịch sử Champa, vương quốc từng tồn tại và phát triển rực rỡ trong suốt 17 thế kỷ.
Tháp Chăm cổ kính, chứng tích lịch sử của vương quốc Champa
Champa là một quốc gia cổ, tồn tại từ năm 192 đến 1832 sau Công Nguyên, có thời kỳ độc lập với Đại Việt ở phía Bắc và đế quốc Khmer ở phía Tây. Thời kỳ hưng thịnh nhất, lãnh thổ Champa trải dài từ Quảng Bình đến Bình Thuận. Trong khi đó, lãnh thổ Đại Việt chỉ từ Quảng Bình trở ra, còn từ Bình Thuận trở vào là lãnh thổ của người Khmer.
Bản đồ Champa cho thấy sự mở rộng lãnh thổ qua các thời kỳ
Champa là tên gọi chung cho các triều đại của người Chăm, với các quốc hiệu khác nhau như Lâm Ấp, Hoàn Vương và Chiêm Thành. “Hận Đồ Bàn” tập trung vào thời kỳ Chiêm Thành, từ thế kỷ 9 đến thế kỷ 15, với vị vua nổi tiếng Chế Bồng Nga, người từng khiến triều đình nhà Trần nhiều phen kinh hoàng.
Nửa đầu bài hát mang giai điệu và ca từ buồn thương, gợi nhớ về thời kỳ huy hoàng đã qua của vương quốc Champa. Những tháp nghiêng rêu phong, những phế tích hoang tàn là những chứng tích còn sót lại, gợi lên sự tàn phai của thời gian. Những lầu các xa hoa, nơi từng diễn ra những dạ yến tưng bừng và những buổi mừng công náo nhiệt, nay chỉ còn là màu xanh bạt ngàn của rừng cây.
Đứng trước những phế tích nhuốm màu thời gian, người nhạc sĩ, người du khách không khỏi cảm thấy xót xa, hoài niệm về quá khứ.
Hình ảnh một người Chăm xưa
Ở nửa sau, giai điệu bài hát trở nên nhanh và mạnh mẽ hơn, ca từ mang tính bi hùng, tái hiện lại những trận chiến oai hùng của người Chăm.
Ca từ bi hùng trong Hận Đồ Bàn
Thành Đồ Bàn, kinh đô của vương triều Chiêm Thành, ngày nay chỉ còn là những phế tích nằm ở An Nhơn, cách thành phố Qui Nhơn khoảng 30km. Bài hát nhắc đến trận Đồ Bàn năm 1377, một chiến thắng vang dội của vua Chế Bồng Nga trước quân Đại Việt. Trước đó, Chế Bồng Nga từng tiến quân ra Thăng Long, khiến vua quan nhà Trần phải bỏ chạy.
Để trả thù, vua Trần Duệ Tông dẫn quân tấn công Đồ Bàn, nhưng bị Chế Bồng Nga đánh bại, bản thân Duệ Tông cũng tử trận. Thừa thắng, Chế Bồng Nga tiến quân ra Bắc, chiếm Nghệ An và Thanh Hóa, khiến triều đình nhà Trần phải kinh hoàng. Tuy nhiên, năm 1390, Chế Bồng Nga tử trận trong một trận đánh gần Thăng Long, đánh dấu sự suy yếu của vương quốc Champa.
Tháp Chăm cổ kính
Sự ra đi của Chế Bồng Nga khép lại một trang sử hào hùng của Champa. Ông được xem là vị vua vĩ đại cuối cùng, sau khi ông mất, nước Chăm không còn đủ sức mạnh để quật khởi.
Hình ảnh tháp Chăm cổ
Bài hát kết thúc bằng những câu hỏi đầy tiếc nuối: “Người xưa đâu? Mồ đắp cao nay đã sâu thành hào. Lầu các đâu? Nay thấy chăng rừng xanh xanh một màu. Người xưa đâu? Người xưa đâu? Người xưa đâu?”. Những câu hỏi này gợi lên sự tàn phai của thời gian và nỗi nhớ thương vô hạn về một quá khứ đã mất.
Hình ảnh thành Đồ Bàn xưa
Trận Đồ Bàn là một thất bại lớn trong lịch sử quân sự Việt Nam, nhưng lại là một chiến công hiển hách của người Chăm. Chính vì vậy, “Hận Đồ Bàn” vẫn gây ra nhiều tranh cãi. Có ý kiến cho rằng bài hát khơi lại những hận thù xưa cũ giữa hai dân tộc, không nên phổ biến rộng rãi. Tuy nhiên, nếu nhìn nhận một cách khách quan, “Hận Đồ Bàn” là một tác phẩm nghệ thuật giá trị, thể hiện nỗi niềm vong quốc của một dân tộc và gợi nhắc về một trang sử đã qua. Ca khúc được yêu thích qua nhiều thế hệ, đặc biệt qua giọng hát của Chế Linh, một người con của dân tộc Chăm.
“Hận Đồ Bàn” không chỉ là một bài hát, mà còn là một phần của lịch sử, một lời nhắc nhở về quá khứ và một lời tri ân đối với những người đã ngã xuống vì quê hương.