Bài viết này đi sâu vào lịch sử tên gọi Cochinchine/Cochinchina, một thuật ngữ phức tạp và đa nghĩa, thường được dùng để chỉ các vùng đất khác nhau của Việt Nam trong các giai đoạn lịch sử khác nhau. Chúng ta sẽ cùng nhau khám phá nguồn gốc, biến đổi và cách sử dụng tên gọi này qua các tài liệu lịch sử, bản đồ cổ và cách diễn giải của các nhà nghiên cứu.
Mục Lục
Cochinchine/Cochinchina Trong Các Nguồn Tư Liệu Quốc Tế
Để hiểu rõ về tên gọi Cochinchine, chúng ta cần xem xét cách nó được sử dụng trong các nguồn tài liệu quốc tế, đặc biệt là từ các nhà nghiên cứu và các bản đồ cổ.
Giải Thích Từ Wikipedia
Theo Wikipedia tiếng Việt, tên gọi Cochinchine có thể xuất phát từ nhiều cách giải thích. Giả thuyết phổ biến cho rằng “Cochin” bắt nguồn từ “Coci” (Giao Chỉ). Do lo ngại nhầm lẫn với thành phố cảng Cochin của Ấn Độ, người phương Tây đã thêm hậu tố “chine” (Trung Hoa) để phân biệt.
Một cách giải thích khác, được Lý Đăng Thạnh đề xuất, cho rằng Cochinchine bao gồm “Cochin” và “Chine”. “Cochin” có thể bắt nguồn từ tên gọi sông Koh Chin (កោះជីន), một đoạn sông của Thủy Chân Lạp (Mekong) chảy qua đồng bằng sông Cửu Long. Các nhà thám hiểm Châu Âu có thể đã sử dụng tên này để gọi chung cho cả vùng đồng bằng sông Cửu Long, và sau đó thêm hậu tố “chine” để tránh nhầm lẫn với Cochin ở Ấn Độ.
Chú thích ảnh: Bản đồ cổ Đông Nam Á năm 1609, thể hiện cách sử dụng tên gọi Cochinchine ở khu vực Vân Nam ngày nay, cho thấy sự phức tạp trong việc xác định địa danh lịch sử.
Cách Gọi Cochinchine Theo Từng Giai Đoạn Lịch Sử
Trong thời kỳ Trịnh – Nguyễn phân tranh (thế kỷ 17), Cochinchine được người phương Tây dùng để chỉ Đàng Trong, trong khi Tonkin chỉ Đàng Ngoài. Đến cuối thế kỷ 17, khi Nguyễn Hữu Cảnh thu phục đồng bằng sông Cửu Long, triều đình Đàng Trong gọi sông Koh Chin là Cổ Chiên Giang và cửa sông Koh Chin là Cổ Chiên Môn.
Wikipedia tiếng Anh định nghĩa Cochinchina là khu vực chiếm một phần ba phía nam của Việt Nam, với thành phố chính là Sài Gòn (Prey Nokor). Cochinchina là thuộc địa của Pháp từ năm 1862 đến 1954.
Chú thích ảnh: Bản đồ Nam Kỳ thuộc Pháp (Cochinchine Française), minh họa sự phân chia hành chính và ảnh hưởng của Pháp tại khu vực này trong giai đoạn thuộc địa.
Sự Nhầm Lẫn Với Giao Chỉ
Vào khoảng thế kỷ 17-18, một số bức họa ở Trung Hoa và Nhật Bản có tựa đề liên quan đến “Giao Chỉ” có thể gây nhầm lẫn về mối liên hệ giữa Cochinchine và Giao Chỉ. Tuy nhiên, hầu hết các tác giả phương Tây dịch Cochinchine là Vương quốc Đàng Trong, chứ không phải Giao Chỉ Quốc. Các tác giả Hán ngữ thời kỳ này thường sử dụng khái niệm “Giao Chỉ” để chỉ lãnh thổ chung của người Việt, đặc biệt là vùng châu thổ sông Hồng.
Cochinchine Thời Triều Nguyễn
Đến thời Triều Nguyễn độc lập, người Pháp và người Việt làm việc cho Pháp gọi Nam Kỳ là Basse Cochinchine, tương đương với tên gọi Nam Kỳ Lục tỉnh. Giai đoạn Pháp chiếm Nam Kỳ (1867-1887), người Pháp gọi Nam Kỳ là Cochinchine Française (Nam Kỳ thuộc Pháp). Sau khi thành lập Liên bang Đông Dương, Cochinchine chính thức được dùng để chỉ Nam Kỳ, Annam chỉ Trung Kỳ, và Tonkin chỉ Bắc Kỳ.
Cochinchine Trong Các Tài Liệu Phương Tây
Trong rất nhiều tài liệu phương Tây vào thế kỷ XIX, Cochinchine/Cochinchina chính là cách họ gọi tên nước ta vào các thế kỷ XVII – XIX. Ví dụ:
- Trong bài báo in trên tạp chí The Journal of the Asiatic Society of Bengal năm 1837, Giám mục Taberd đã viết về quần đảo Hoàng Sa và việc vua Gia Long cắm cờ chủ quyền.
- Tạp chí The Oriental Herald and Colonial Review, số 1/1824, phản ánh sự kiện đại úy Daniel Ross được phái đến Cochin China vào năm 1807 để xin phép vua Gia Long khảo sát Paracels (Hoàng Sa).
Chú thích ảnh: Bản đồ Cochinchina từ thế kỷ 18, thể hiện phạm vi địa lý rộng lớn hơn so với cách hiểu thông thường về Nam Kỳ, bao gồm cả khu vực vịnh Bắc Bộ.
Nhiều bản đồ cổ của phương Tây đã dùng chữ Cochinchine/Cochinchina để chỉ cả nước ta chứ không phải chỉ riêng xứ Đàng Trong hay Nam Kỳ. Ví dụ, các bản đồ của H. Moll (1736), của S.van Esveldt (1745), của Bowen & Gibson (1792)… ghi vịnh Bắc Bộ là Gulf of Cochinchine.
Kết Luận
Tóm lại, việc chuyển danh từ Cochinchine/Cochinchina sang tiếng Việt trong các tài liệu lịch sử Việt Nam đòi hỏi sự xem xét kỹ lưỡng theo ngữ cảnh, thời gian và những miêu tả về vùng/xứ/vương quốc Cochinchine/Cochinchina đó. Không nên đơn giản chỉ dịch là Đàng Trong hay Nam Kỳ.
Cần lưu ý rằng, nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu thường dịch Cochinchine/Cochinchina là Giao Chỉ gần Tần (Trung Quốc). Điều này cho thấy gốc của chữ Cochin là từ chữ Giao Chỉ, chứ không phải là từ chữ Koh-chin hay Cổ Chiên.
Dược sĩ người Bồ Đào Nha Tomé Pires (1465?-1524 hay 1540) đã sử dụng từ Cauchy Chyna để chỉ nước Đại Việt. Cauchy là phiên âm của Giao Chỉ (交趾, Jiāozhǐ) và Chyna là Tần ( 秦, Qín). Sau đó, Cauchy Chyna được viết lại thành Cochinchina.
Việc tìm hiểu lịch sử tên gọi Cochinchine/Cochinchina giúp chúng ta hiểu rõ hơn về quá trình hình thành và phát triển của vùng đất Nam Bộ Việt Nam, cũng như mối quan hệ giữa Việt Nam và các quốc gia, nền văn hóa khác trong lịch sử.