Cô liêu là một trạng thái đặc biệt, vượt xa sự cô đơn thông thường. Nó là sự lẻ loi tuyệt đối, một mình giữa không gian hoang vắng, không dấu vết của con người. Khác với cô đơn có thể tồn tại giữa đô thị ồn ào, cô liêu mang đến sự tách biệt hoàn toàn.
Cô liêu cho phép chúng ta trút bỏ mọi gánh nặng xã hội, mọi lo toan thường nhật. Không còn những cuộc trò chuyện, những suy nghĩ về người khác, những nỗi lo về công việc, sức khỏe hay gia đình. Trong trạng thái đó, ta được ở một mình với chính mình, hòa mình vào khoảnh khắc hiện tại, cảm nhận thế giới bằng tất cả các giác quan. Cơ thể trở thành một ăng-ten nhạy bén, thu nhận mọi tín hiệu từ môi trường xung quanh.
Cô liêu là cánh cửa để hòa nhập vào thiên nhiên. William Wordsworth, nhà thơ lãng mạn Anh thế kỷ 18, đã viết trong bài “Ta độc hành tựa mây” (I Wandered Lonely as a Cloud) những vần thơ tuyệt đẹp:
I wandered lonely as a cloud
That floats on high o’er vales and hills,
When all at once I saw a crowd,
A host, of golden daffodils;
Beside the lake, beneath the trees,
Fluttering and dancing in the breeze.
Bản dịch của Hà Thủy Nguyên:
Ta độc hành tựa mây
Phiêu bồng trên hẻm núi cao tới những ngọn đồi,
Trong phút chốc ta thấy một chùm
Một khóm. Hoa thủy tiên ánh vàng
Cạnh hồ nước, ngay dưới gốc cây
Vẫy gọi và nhảy nhót trong làn gió
Trong những dòng thơ này, Wordsworth đã đồng nhất bản thân với áng mây, một biểu tượng của thiên nhiên, để hòa mình vào nhịp điệu của thế giới tự nhiên. Triết gia Hamvas Béla nhận xét về Wordsworth: “William Wordsworth là một người cô đơn… Ông sinh ra để cô đơn, và sự cô đơn này con người, đàn bà, bạn bè, cộng đồng không giải tỏa được… Chỉ khi đi vào rừng… lúc đó ông mới thư thái – và chỉ nhận ra sự cô đơn đồng cảnh của mình trong cây lá, núi đồi, sông nước và mây trời.” Sự ngây ngất trước thiên nhiên là con đường duy nhất để ông hòa mình vào một cộng đồng khác, để cuộc sống của ông tiếp xúc với một cuộc sống khác.
Có lẽ, nhà thơ Hàn Mặc Tử cũng có sự đồng điệu với Wordsworth. Bài thơ “Cô liêu” của ông là một minh chứng rõ nét:
Gió lùa ánh sáng vô trong bãi
Trăng ngậm đầy sông, chảy láng lai
Buồm trắng phất phơ như cuống lá
Lòng tôi bát ngát rộng bằng hai.
Tôi ngồi dưới bến đợi nường Mơ,
Tiếng rú ban đêm rạn bóng mờ,
Tiếng rú hồn tôi xô vỡ sóng,
Rung tầng không khí bạt vi lô.
Ai đi lẳng lặng trên làn nước,
Với lại ai ngồi khít cạnh tôi?
Mà sao ngậm kín thơ đầy miệng
Không nói không rằng nín cả hơi?
Chao ôi! Ghê quá trong tư tưởng,
Một vũng cô liêu cũ vạn đời!
Chao ôi ghê quá! Chao ghê quá!
Cảm thấy hồn tôi ớn lạnh rồi!
Trong không gian tràn ngập ánh trăng và gió, Hàn Mặc Tử không chỉ cảm nhận bằng thị giác mà bằng cả cơ thể. Gió không chỉ thổi, mà “lùa ánh sáng vô trong bãi”. Trăng không chỉ chiếu sáng, mà “ngậm đầy sông, chảy láng lai”. Biện pháp đảo ngữ và nhân hóa được sử dụng một cách tài tình, làm tăng thêm sự sống động và gợi cảm của cảnh vật. Cánh buồm xa xa được ví như “cuống lá”, cho thấy tầm mắt bao quát và khả năng liên tưởng độc đáo của nhà thơ. Tất cả những cảm nhận đó đã mở rộng tâm hồn nhà thơ đến vô tận, khiến ông phải thốt lên “Lòng tôi bát ngát rộng bằng hai.”
Ngồi trên bến sông, với một tâm hồn rộng mở, Hàn Mặc Tử khao khát một sự sẻ chia. Ông tìm kiếm “nường Mơ”, một hình bóng lý tưởng, bởi cõi thực không đủ để đáp ứng những rung động sâu thẳm trong tâm hồn ông. Tiếng rú của nhà thơ là tiếng gọi của một tâm hồn cô đơn, mong muốn tìm thấy sự đồng điệu. Mỗi khi khát vọng ấy trỗi dậy, ranh giới giữa thực và ảo trở nên mờ nhạt. Bóng mờ rạn vỡ, sóng xô bờ, cây lau bị gió thổi bạt. Tâm trạng của nhà thơ hòa nhập vào thực tại, thậm chí có thể tác động đến nó.
Ai đi lẳng lặng trên làn nước,
Với lại ai ngồi khít cạnh tôi?
Mà sao ngậm kín thơ đầy miệng
Không nói không rằng nín cả hơi?
Đáp lại tiếng vọng của nhà thơ, những linh hồn của thiên nhiên dường như đã xuất hiện. Một hình bóng mờ ảo bước đi trên mặt nước, một cảm giác mơ hồ như có ai đó ngồi bên cạnh. Tất cả những cảm nhận này khiến nhà thơ nghẹn ngào, không thể thốt nên lời, dù cảm xúc dâng trào, ý thơ lai láng. Những dấu chấm hỏi thể hiện sự hoài nghi, sự không chắc chắn vào những gì mình đang cảm nhận.
Chao ôi! Ghê quá trong tư tưởng,
Một vũng cô liêu cũ vạn đời!
Chao ôi ghê quá! Chao ghê quá!
Cảm thấy hồn tôi ớn lạnh rồi!
Cảm xúc dâng trào đến đỉnh điểm, Hàn Mặc Tử thốt lên những tiếng kêu kinh hãi. “Vũng cô liêu cũ vạn đời” là một hình ảnh thơ độc đáo, gợi lên sự nhỏ bé, tù túng, nhưng lại chứa đựng sự miên viễn của thời gian. Phải chăng, khi chạm vào linh hồn của thiên nhiên, nhà thơ đã cảm nhận được sự cô đơn vĩnh cửu, không lối thoát của vũ trụ?
Bài thơ “Cô liêu” là một hành trình cảm xúc mãnh liệt, được viết trong những ngày Hàn Mặc Tử phải chịu đựng nỗi đau thể xác do bệnh phong. Mặc dù vậy, ý thơ vẫn phóng khoáng, điềm tĩnh, không hề oán thán hay than thở. Bài thơ là một minh chứng cho sự vượt thoát khỏi những giới hạn của thân xác, để đạt đến một trải nghiệm thanh khiết và siêu việt của tâm hồn.
Lê Duy Nam