Ấp Chiến Lược là một chương trình được chính phủ Hoa Kỳ và chính quyền Việt Nam Cộng hòa (Đệ Nhất Cộng hòa) triển khai từ năm 1961, dưới thời tổng thống Ngô Đình Diệm, trong bối cảnh Chiến tranh Việt Nam. Mục tiêu của chương trình là đối phó với sự lớn mạnh của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam (thường được gọi là “Việt Cộng”). Để giảm thiểu phản ứng tiêu cực từ người dân, chương trình này sau đó được đổi tên thành Ấp Đời Mới (1964) và Ấp Tân Sinh (1965).
Mục Lục
Mục Tiêu của Ấp Chiến Lược
Mục tiêu cốt lõi của Ấp Chiến Lược là cô lập lực lượng du kích của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam khỏi cộng đồng dân cư nông thôn. Chính quyền Ngô Đình Diệm hy vọng rằng bằng cách tập trung dân lại các ấp được bảo vệ, họ có thể ngăn chặn việc người dân tiếp tế lương thực, thông tin và nhân lực cho du kích. Đồng thời, chính quyền Sài Gòn cũng hứa hẹn cung cấp bảo vệ, hỗ trợ kinh tế và các khoản trợ cấp cho người dân trong các ấp này.
Theo quan điểm của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam, Ấp Chiến Lược là “xương sống” của chiến lược “chiến tranh đặc biệt” mà Mỹ và chính quyền Sài Gòn áp dụng. Họ coi đây là một nỗ lực nhằm “tát nước bắt cá”, cô lập lực lượng vũ trang cách mạng khỏi quần chúng, và cuối cùng là tiêu diệt lực lượng Giải phóng.
Giáo sư sử học Randy Roberts đã thẳng thắn chỉ trích chương trình này: “Cái gọi là Chương trình Ấp Chiến lược thực chất là lùa nông dân Việt Nam ra khỏi làng quê tổ tiên của họ và nhốt họ trong những khu đất rào quanh chắc chắn giống như một nhà tù hơn là các cộng đồng thật sự”.
Triển Khai Ấp Chiến Lược
Ấp chiến lược được tổ chức theo mô hình “tự quản, tự phòng và tự phát triển”, kế thừa những ý tưởng từ Khu Trù Mật được triển khai từ năm 1959. Mỗi ấp được quản lý bởi một Ban Trị Sự, lực lượng Phòng Vệ Dân Sự chịu trách nhiệm phòng thủ, phối hợp cùng các đơn vị Thanh Niên, Thanh Nữ Cộng Hòa.
Cố vấn Ngô Đình Nhu là người đứng đầu kế hoạch Ấp Chiến Lược, với sự tham gia của Trung tá Phạm Ngọc Thảo.
Sơ đồ minh họa cấu trúc phòng thủ của một Ấp Chiến Lược điển hình.
Mỗi ấp đều được xây dựng hệ thống phòng thủ kiên cố, thường bao gồm hai lớp rào. Lớp ngoài cùng là hàng rào kẽm gai hoặc tre, bụi gai. Lớp trong là tường đất có gắn kẽm gai. Giữa hai lớp rào là hào sâu với chông nhọn. Các chòi canh được bố trí để quan sát từ xa, và cổng ra vào được canh gác nghiêm ngặt.
Ban ngày, dân thường được phép ra vào ấp để làm việc đồng áng, nhưng người lạ phải trải qua kiểm tra gắt gao. Hệ thống báo động được lắp đặt để phát hiện xâm nhập trái phép. Khu vực xung quanh ấp được dọn quang để lính canh dễ dàng theo dõi.
Khu vực đầu tiên triển khai Ấp Chiến Lược là đồn điền cao su Lai Khê, thuộc tỉnh Bình Dương. Sau đó, chương trình được mở rộng ra các tỉnh Phú Yên, Bình Định và Quảng Ngãi.
Năm 1962, chính quyền Việt Nam Cộng hòa lên kế hoạch xây dựng từ 11.000 đến 12.000 ấp. Tuy nhiên, đến khi chế độ Đệ Nhất Cộng hòa sụp đổ vào cuối năm 1963, chỉ có 7.205 ấp được hoàn thành. Vùng Cao nguyên Trung phần là nơi người dân hưởng ứng mạnh mẽ nhất việc xây dựng ấp chiến lược, đặc biệt là các cộng đồng người Thượng.
Lực lượng Dân Vệ, với quân số khoảng 60.000 người vào những năm 1960, được bổ sung để tăng cường khả năng phòng thủ và tuần tra cho các ấp chiến lược.
Xây Dựng Nông Thôn và “Ấp Đời Mới”
Lính Mỹ hướng dẫn người dân Việt Nam Cộng hòa (VNCH) cách xây dựng Ấp Chiến Lược.
Dưới thời Đệ Nhị Cộng hòa, chương trình được đổi tên thành Ấp Đời Mới và trở thành một phần của Chương trình Xây Dựng Nông Thôn. Mục tiêu của chương trình được mở rộng, bao gồm:
- Phát triển nông nghiệp.
- Cải thiện quy chế tá điền.
- Xóa mù chữ.
- Phổ biến vệ sinh, y tế.
- Chống “Việt Cộng” và “Cộng sản nằm vùng”.
- Xây dựng cơ sở dân chủ.
- Tạo lập luồng văn hóa mới ở nông thôn.
Kinh phí cho chương trình này được tài trợ bởi viện trợ từ Hoa Kỳ, Tây Đức và Úc.
Từ năm 1966, Ấp Chiến Lược/Ấp Đời Mới/Ấp Tân Sinh dần trở thành một bộ phận của Chương trình Xây Dựng Nông Thôn.
Thất Bại của Ấp Chiến Lược
Ban đầu, Ấp Chiến Lược có vẻ hiệu quả, gây khó khăn cho hoạt động của du kích quân Giải phóng. Tuy nhiên, chương trình nhanh chóng phản tác dụng và thất bại.
Tham nhũng là một vấn đề nghiêm trọng. Nhiều quan chức lợi dụng ngân sách của Ấp Chiến Lược để làm giàu, sau đó trút gánh nặng lên đầu người dân bằng cách bắt họ đóng góp tiền bạc, công sức và vật liệu xây dựng. Việc xây dựng ấp gây ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp, khiến người dân thêm bất mãn. Việc cưỡng ép người dân di dời vào ấp cũng làm gia tăng sự oán giận.
Kevin Gray từ Đại học Sussex nhận định rằng chương trình này là một “thảm họa”. Ông chỉ ra rằng trong một chương trình thử nghiệm ở Bình Dương vào tháng 3 năm 1962, chỉ có một số ít hộ gia đình tự nguyện di chuyển đến Ấp Chiến Lược, trong khi nhiều hộ khác bị cưỡng bức tái định cư bằng vũ lực. Chương trình đã gây ra sự oán giận cực điểm đối với nông dân: họ buộc phải rời bỏ đất đai của tổ tiên, đưa vào các đội lao động, không thể tiếp cận với đồng ruộng của họ, và những ngôi nhà cũ của họ bị quân lính của Ngô Đình Diệm đốt cháy. Hơn nữa, chương trình này không ngăn được những cán bộ cách mạng của Mặt trận dân tộc Giải phóng miền Nam thâm nhập vào các ấp, thường là với sự hợp tác của cư dân trong ấp.
Một Ấp Chiến Lược tiêu điều sau các cuộc tấn công.
Roger Hilsman, giám đốc sở tình báo và nghiên cứu Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ từ đầu năm 1961, cho rằng Ngô Đình Nhu đã thực hiện Ấp Chiến Lược một cách sai lầm. Thay vì bắt đầu từ những khu vực an toàn, Nhu lại chọn những vùng thiếu an ninh gần biên giới Campuchia. Việc sàng lọc dân cư để thành lập ấp gây ra sự bất mãn, khiến người dân dễ dàng trở thành nội ứng cho du kích quân Giải phóng. Do nằm ở những vùng thiếu an ninh, các ấp thường bị phá hủy sau khi thành lập, gây tổn thất lớn về tài sản và công sức.
Trong cuốn sách “Vietnam: a History” (1983), nhà sử học Stanley Karnow mô tả những gì ông chứng kiến ở Long An:
Ở đó tôi thấy chương trình ấp chiến lược bắt đầu trong thời kỳ Diệm đang trong cơn hỗn loạn. Tại một địa điểm gọi là Hòa Phú, một ấp chiến lược được xây dựng trong mùa hè năm ngoái nay trông giống như bị trúng bão. Hàng rào kẽm gai bao xung quanh đã bị phá vỡ, tháp canh bị phá hủy và chỉ một vài người dân còn ở lại… Một lính gác địa phương giải thích với tôi rằng một số du kích Việt Cộng đã tới trong một đêm, họ vận động các nông dân hợp sức phá bỏ nó và trở về làng quê của họ. Nông dân đã ủng hộ họ… Ngay từ đầu, ở Hòa Phú và các nơi khác, nông dân căm ghét các ấp chiến lược, nhiều người bị buộc phải dọn tới đó bởi các quan chức tham nhũng, những người đã bỏ túi phần lớn số tiền được phân bổ cho các dự án. Nếu chiến tranh là một trận chiến để giành được sự ủng hộ của trái tim và trí óc người dân, thì Hoa Kỳ và các đối tác ở miền Nam Việt Nam chắc chắn đã đánh mất Long An. ‘Cảm giác lướt qua của tôi, sau đó đã được xác nhận trong một cuộc khảo sát rộng rãi hơn được thực hiện bởi Earl Young, đại diện cấp cao của Mỹ trong tỉnh. Ông đã báo cáo vào đầu tháng 12 rằng đã có 200 ấp chiến lược ở Long An đã bị phá hủy kể từ mùa hè, bởi Việt Cộng hoặc bởi những người dân địa phương, hoặc bởi sự kết hợp của cả hai.
Chỉ riêng trong năm 1963, quân Giải phóng và người dân miền Nam đã phá hoàn toàn 2.895 ấp chiến lược trong số 6.164 ấp được lập. Số còn lại bị phá đi phá lại 5.950 lần. Quân Giải phóng giành quyền kiểm soát ở 12.000 thôn trong tổng số 17.000 thôn toàn miền Nam, với hơn 5 triệu dân trong tổng số 14 triệu dân. Hơn 1,5 triệu ha trên tổng số 3,5 triệu ha ruộng đất đã về tay nông dân. Hàng nghìn ấp chiến lược đã biến thành làng chiến đấu, và hệ thống ấp chiến lược bị sụp đổ đến 4/5.
Sau cuộc đảo chính lật đổ chế độ Ngô Đình Diệm, quân Giải phóng đã phát động một cuộc nổi dậy phá ấp chiến lược trên khắp miền Nam. Tỉnh Kiến Hòa phải rút 51 đồn bót, mất 15 xã. Ở miền Trung, từ Phan Thiết trở ra, 2.200 ấp chiến lược trong tổng số 2.700 ấp chiến lược hoàn toàn bị phá tan tác chỉ trong vòng hai tháng sau đảo chính.
Tổng cộng, 3.915 trong số 4.248 ấp chiến lược ở miền Nam đã bị phá hủy hoàn toàn. Trong một báo cáo gửi Tổng thống Johnson vào ngày 16 tháng 3 năm 1964, Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ McNamara thừa nhận rằng Việt Cộng kiểm soát tới 50% hoặc hơn ở 22 trong số 44 tỉnh của miền Nam Việt Nam, thậm chí lên tới 90% ở một số tỉnh như Phước Tuy, Bình Dương, Hậu Nghĩa, Long An, Định Tường, Kiến Hòa và An Xuyên (Cà Mau).
Nhiều năm sau chiến tranh, Roger Hilsman kết luận rằng khái niệm ấp chiến lược đã bị chế độ Ngô Đình Diệm thực hiện một cách tồi tệ đến mức nó trở nên “vô dụng”.
Kết Luận
Ấp Chiến Lược là một thất bại điển hình của chiến lược phản công nổi dậy. Nó không chỉ không đạt được mục tiêu cô lập lực lượng du kích mà còn gây ra sự oán giận trong dân chúng, làm suy yếu thêm chính quyền Việt Nam Cộng hòa, đẩy nhanh tiến trình sụp đổ của chế độ này. Chương trình này là một bài học đắt giá về tầm quan trọng của việc hiểu rõ bối cảnh địa phương và giành được sự ủng hộ của người dân trong mọi cuộc xung đột.